راه های خود شناسی و خدا شناسی
ائمه اطهار(ع) مكرر فرموده اند: "من عرف نفسه فقد عرف ربه" یعنی هر كس خود را شناخت خدا را می شناسد.
از یك منظر به این روایت شریف می پردازیم؛ و البته انكار نمی كنیم كه از منظرهای متفاوتی می توان بدان نگریست و از آن درس گرفت.
انسان وقتی هستی خویش را مورد كاوش قرار می دهد در خود امیال و كششهای به ظاهر متفاوتی می بیند كه همه در یك چیز مشترك هستند، و آن میل به بی نهایت است. برای نمونه، میل به قدرت یك میل طبیعی در انسان است؛ اول با دست و پای خود كارها را انجام می دهد و به تقویت نیروهای خویش می پردازد، اما این قانعش نمی كند و می خواهد دیگران را هم به خدمت بگیرد تا قدرت بیشتر پیدا كند؛ حتی در این باره بشر به نیروهای نامرئی مثل جن و... دست درازی كرده و سعی كرده با علم سحر و جادو از آنان هم كمك بگیرد. این همه نشان از سیری ناپذیری قدرت طلبی در انسان است. وقتی این میل در انسان به طور كامل ارضاء می شود و او آرام می گیرد كه قادر مطلق را بشناسد و همه قدرت های دیگر را پرتویی از قدرت او ببیند، كه او همان خدای متعال است. در این وقت است كه انسان می خواهد خود را معلق و وابسته آن وجود متعال كند تا از قدرت لایتناهی او بهره ببرد.
میل دیگر انسان میل به محبت ورزی، و همینطور محبوبیت است كه باز تا بی نهایت امتداد دارد. هیچ انسانی را نمی یابی كه هیچ كس یا هیچ چیز را دوست نداشته باشد، و باز او را نمی یابی كه وقت رسیدن به آن چیز یا آن كس، میل عشق و محبت در او فرونشیند، بلكه همواره به دنبال بهترها، زیباترها و لذیذترها می گردد؛ و این میل به بی نهایت امتداد دارد و انسان بالفطره آن را در خود می یابد؛ تا وقتی كه از محبوبهای كاذب به محبوب های اصیل تر و ماندگارتر قدم می گذارد، و آرام آرام پرده از رخ طبیعت و جهان محسوس می افتد و همه زیبایی ها را از یك جمیل مطلق می یابد و دل به او می سپارد، و دیگر آرام می شود.میل علم خواهی و كنجكاوی و صدها میل دیگر مثالی از همین قبیل است كه ما را به در خانه خدا می كشاند.
انسان، اگرچه روح انسانها معمولا به علت اشتباه در تطبیق و مصداق جاهای دیگر پرسه می زند و به صاحب همه كمالات راه نمی یابد، اما با توجه و شناخت خود خواهد یافت كه جز با اتصال به بی نهایت میل درونی او ارضا نمی شود. در این هنگام است كه وقتی پیامبری سخن از وجود چنین بی نهایتی دارد، با تمام وجود به او گوش فرا می دهد؛ و اگر معجزات و امارات نبوت را در او دید، به او ایمان می آورد. احساس گرایش انسان به بی نهایت و میل به تعلق او پشتوانه عاطفی و روانی شناخت خدا است. البته در هر حال، عقل كاركرد خود را در ارتباط با بررسی امارات وجود خدا خواهد داشت.
در این باره مطالعه كتاب "خودشناسی برای خودسازی" یا "به سوی خودشناسی" از استاد محمدتقی مصباح یزدی را به شما توصیه می نماییم.
پاسخ : راه های خود شناسی كه منجر به خدا شناسی می شود چیست ؟!
يكي از گامهاي نخستين در راه اصلاح نفس و تهذيب اخلاق و پرورش ملكات والاي انساني ، خودشناسي است . انسان از طريق خودشناسي به كرامت نفس و عظمت خلقت بزرگ الهي و اهميت روح آدمي كه پرتوي از انوار الهي است ، پي ميبرد و از همين راه خالق خويش را شناخته و مسير عبوديتش را طي مينمايد .
امام علی (ع) فرموده اند : كسي كه خود را بشناسد ، پروردگارش را ميشناسد.
تفسير هايي كه براي اين حديث شريف شده است ، راه هاي خودشناسي ميباشد:
1 _ اين حديث شريف اشاره به برهان نظم است ؛ يعني هر كس شگفتيهاي ساختمان روح و جسم خود را بداند و به اسرار و نظامات پيچيده و حيرت انگيز اين اعجوبه خلقت پي برد ، راهي به خدا به روي او گشوده ميشود ، زيرا نظم عجيب و آفرينش شگفتانگيز نميتواند از غير مبدأ عالم و قادري سرچشمه گرفته باشد. بنابر اين شناختن خويشتن سبب معرفه الله است .
2 _ ممكن است حديث اشاره به برهان وجوب و امكان داشته باشد ، چرا كه اگر انسان دقت در وجود خويش كند ، ميبيند وجودي است از هر نظر وابسته و غير مستقل . علم و قدرت و توانايي و هوشياري و سلامت و بالاخره تمام هستي او وجودي است غير مستقل و نيازمند كه بدون اتكا به يك وجود مستقل و بي نياز ، يك لحظه امكان ادامه بقاي او نيست . هر كس خود را به اين ويژگي بشناسد ، خدا را خواهد شناخت ، چرا كه وجود وابسته بدون وجود مستقل غير ممكن است.
3 _ حديث ميتواند اشاره به برهان علت و معلول باشد. براي اين كه انسان هرگاه در وجود خويش كمي دقت كند ، ميفهمد كه روح و جسم او معلول علت ديگري است كه او را در آن زمان و مكان خاص بهوجود آورده است . هنگامي كه به سراغ علت وجود خويش ( مثلا پدر و مادر ) ميرود ، باز آنها را معلول علت ديگر ميبيند و همين طور ، تا بالاخره عقل حكم ميكند كه همه اين علت هاي نيازمند بايد به علتي برسند كه واجب الوجود است و نيازمند علت ديگري نيست و او خداي سبحان است.
4 _ حديث ميتواند اشاره به برهان فطرت باشد ، يعني هر گاه انسان به زواياي قلب خود واعماق روح خود پي ببرد ، نور الهي و توحيد كه در درون فطرت او است ، بر او آشكار ميشود و از معرفه النفس به معرفه الله ميرسد ، بي آن كه نيازي به دليل و استدلال داشته باشد.
5 _ حديث ميتواند ناظر به مسئله صفات خدا باشد ، به اين معنا كه هر كس خويشتن را با صفات ويژة ممكنات و مخلوقات كه در او است بشناسد ، به صفات پروردگار پي خواهد بود و از محدوديت خويش پي به نامحدود بودن حق تعالي ميبرد ، چرا كه اگر او هم محدود باشد ، مخلوق است ، و از فناي خويش پي به بقاي او ميبرد ، چه اگر او هم فاني ميشد ، مخلوق بود ، نه خالق ، و از نياز خويش پي به بي نيازي او و از ضعف خويش پي به قدت او ميبرد . اين همان مطلبي است كه امير المؤمنان علي ? در نخستين خطبة نهجالبلاغه به آن اشاره كرده است : نهايت ايمان خالصانه به خداوند آن است كه وي از صفات ممكنات پيراسته بدانند.
نتيجه : راه هاي خودشناسي عبارت است از : تفكر و مطالعه در خلقت و صفات و كارهاي جسم و جان و روح و روان خويشتن مانند تدبر در نظم حاكم بر بدن ، نيازمند بودن خود، مخلوق و معلول بودن خويش و كمال خواهي خود كه تفكر در هر يك از اين موارد راهي است براي خداشناسي . افزون بر اين وقتي خود را شناخت ، ميفهمد كه سعادت و شقاوتش در چيست و با انتخاب راه سعادت ، خوش بختي خود را فراهم ميكند
