مطالعات نشان داده‌اند که خطرناک‌ترین مواقع برای آسیب‌پذیری بیشتر نسبت به پدیده‌ی سوء مصرف مواد مراحل انتقالی زندگی است.
نتایج یک پژوهش در کشور نشان می‌دهد: کارکرد «آمیختگی عاطفی» خانواده، بیشترین میزان تاثیر را در افزایش تاب‌آوری نوجوانان در برابر مصرف مواد مخدر دارد.
افزایش روز‌افزون شمار معتادان مساله‌ی اعتیاد در کشور را به بحران ملی تبدیل کرده است. آنچه در این میان توجه‌برانگیز و بسیار تکان‌دهنده است، پایین آمدن سن اعتیاد و افزایش گرایش جوانان و نوجوانان به سوء‌مصرف مواد است که زمینه‌ساز سرعت انتقال و گسترش ابعاد پدیده‌ی اعتیاد است.
بر اساس یک پژوهش در کشور که برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی ارشد «رحم خدا جوادی»، کارشناس ارشد مشاوره توانبخشی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی است»، مطالعات نشان داده‌اند که خطرناک‌ترین مواقع برای آسیب‌پذیری بیشتر نسبت به پدیده‌ی سوء مصرف مواد مراحل انتقالی زندگی است. در اوایل دبیرستان، نوجوان با چالش‌ها و مسائل روانی _ اجتماعی متعددی برای مثال کنار آمدن با گروه همسان روبه‌رو می‌شود. در واقع در اوایل دوران نوجوانی است که فرزندان برای اولین‌بار با مواد مخدر مواجه می‌شوند. در طول دوره‌ی دبیرستان نیز نوجوانان با چالش‌های تربیتی و روانشناختی و اجتماعی خاص مواجهند که می‌تواند به سوء مصرف سیگار، مشروبات الکلی و سایر مواد بینجامد.
نوجوانانی که مواد مصرف می‌کنند بیشتر احتمال دارد کاهش منابع روانشناختی، اضطراب، عزت نفس پایین، واکنش‌های پارانوئیدی، حملات پانیک، رفتار خشونت‌آمیز و افسردگی را تجربه کنند. دیگر پیامد‌های سوء‌مصرف مواد، عبارتند از اختلالات خوردن و خواب، رفتار جنسی زودهنگام، آلودگی به std از جمله ایدز. همچنین با سوء مصرف مواد، مشارکت اجتماعی اغلب پایین می‌آید و در فعالیت‌های متناسب با سن محدودیت ایجاد می‌شود.
طبق این پژوهش، سوء مصرف مواد، نوجوانان را در معرض خطر افت تحصیلی قرار می‌دهد، سازگاری کم و پیشرفت تحصیلی پایین، احتمال شکست تحصیلی را زیاد می‌کند و در نتیجه فرصت‌های شغلی و کسب درآمد در آینده کاهش می‌یابد.
بر اساس این تحقیق، از نظر تاریخی عمده پژوهش‌های پیشگیرانه و تدوین مداخلات معطوف به رفتارهای مشکل‌زا بر شناسایی عوامل خطر و جمعیت‌های پرخطر است، اما در حال حاضر با توجه و تمرکز بر تاب‌آوری حوزه وسیع‌تری به وجود آمده است. تاب‌آوری به معنای توانایی تحمل و سازگاری با بحران‌های زندگی و غلبه بر آنهاست. امروزه یکی از مسائلی که بیشتر به آن توجه می‌شود، انتقال از دیدگاه‌های خطر‌نگر به سمت دیدگاه‌های تاب‌آوری افراد است، یعنی به جای تکیه بر عوامل خطر و سعی در تدارک اقدامات لازم با زیر نظر گرفتن افراد پرخطر با تکیه بر عوامل و تاب‌آوری بتوان توان مقابله با مشکلات را در جمعیت پرخطر بالا برد.
پژوهش‌های تاب‌آوری حاکی از این واقعیت است که برای عوامل خطر، قدرت پیشگویی‌کننده مطلق وجود ندارد.
این تحقیق تاکید دارد مکانیزم‌های محافظتی زیادی تاثیر خطرات بر پیامد‌های رفتاری نوجوانان را خنثی می‌کند. در طول دهه‌های اخیر علاقه به ظرفیت نوجوانان برای تاب آوردن و پرهیز از مصرف مواد افزایش یافته است.
تحقیقات اخیر نشان داده است که اکثر نوجوانان و جوانان می‌توانند از شرایط پرخطر و پرفشار به سلامت بگذرند و به سازگاری موفقیت‌آمیز دست یابند. براساس تحقیقات حداقل 50 یا 70 درصد نوجوانان پرورش یافته در شرایط محیطی ناگوار مثل فقر، جنگ و اعتیاد و بیماری روانی والدین ،علی‌رغم قرار گرفتن در معرض فشارهای شدید، توانش اجتماعی خود را بهبود بخشیده و بر مشکلات غلبه می‌کنند.
براساس اهمیت موضوع تاب‌آوری در برابر مواد مخدر، پژوهش حاضر به بررسی مکانیزم محافظتی کارکرد خانواده در رابطه با عوامل خطر اعتیاد و شناخت رابطه‌ی میان کارکرد‌های خانواده و تاب‌آوری فرزندان در برابر مصرف سیگار و مواد مخدر پرداخته است.
مفهوم تاب‌آوری مبتنی بر این نظریه است که با وجود آن‌که برخی از افراد با عوامل خطر متعددی روبه‌رو می‌شوند و در نتیجه احتمال بروز یک اختلال در آنها بیشتر است، ولی دچار آن اختلال نمی‌شوند. برخی محققان معتقدند که به وجود آمدن تاب‌آوری ناشی از عواملی است که همانند یک سپر بلا در برابر خطر سوء‌مصرف مواد عمل می‌کند.
این تحقیق با این فرضیه که بین کارکرد خانواده و تاب‌آوری در برابر مصرف مواد رابطه‌ی معنی‌داری وجود دارد و نیز کارکرد خانواده میزان تاب‌آوری در برابر مصرف مواد را پیش‌بینی می‌کند، 145 دانش‌آموز پسر دبیرستانی را در مدارس پرخطر تهران (مدارسی که در مناطق پرخطر قرار داشته و در معرض عوامل خطر مرتبط با سوء‌مصرف مواد مثل فقر و در دسترس بودن مواد هستند) به روش تصادفی خوشه‌ای چند مرحله‌ای انتخاب کرده است. همچنین برای سنجش کارکرد خانواده 60 سوال از نمونه‌های تحقیق پرسیده شده است.
در این تحقیق، 32.4 درصد این خانواده‌ها بی سواد، 34.5 درصد دارای تحصیلات راهنمایی، 24.8 درصد تحصیلات دیپلم و فوق‌دیپلم، 2.8 درصد تحصیلات لیسانس و بالاتر و 5.5 درصد داده‌های از دست رفته بودند.
براساس نتایج به دست آمده، کلیه‌ی خرده مقیاس‌های سنجش کارکرد خانواده شامل حل مساله، پاسخ‌دهی عاطفی، آمیختگی عاطفی، ارتباط، کنترل رفتار، نقش‌ها، کارکرد کلی و تاب‌آوری، با «تاب‌آوری نوجوانان در برابر مواد مخدر» رابطه معناداری داشته است. به عبارتی هرچه کارکرد خانواده وضعیت مطلوب‌تری داشته باشد، تاب‌آوری در برابر مواد بیشتر خواهد شد.
در بعد پاسخ‌دهی عاطفی می‌توان گفت که این بعد از کارکرد خانواده در فرهنگ‌های شرقی و جمع‌گرا صورت خاصی پیدا می‌کند، بدین‌گونه که خودداری از ابراز احساسات به صورت صریح و آشکار یکی از مولفه‌ها و هنجارهای این فرهنگ‌هاست. بنابراین نتیجه‌گیری در خصوص بد کارکردی خانواده در این بعد را باید با توجه به بافت فرهنگی انجام داد.
از نتایج این تحقیق می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که تاب‌آوری نه صرفا یک صفت درون‌فردی و ایستا بلکه یک فرآیند پویاست که در بافت خانواده پرورش می‌یابد.
این یافته با اغلب نظریات شخصیت و تحقیقات که خانواده را در ارتباط با رفتارهای نوجوانان و شکل‌گیری هویت او می‌دانند هماهنگ است.
براساس این تحقیق، کارکرد آمیختگی عاطفی بالاترین میزان رابطه را با تاب‌آوری در برابر مصرف مواد مخدر دارد. کارکرد سالم خانواده در این بعد نشانگر میزان کمتر آشفتگی‌های عاطفی در اعضای خانواده است.
این یافته با تحقیقاتی که همپوشی سوء‌مصرف مواد را با اختلالات و آشفتگی‌های عاطفی تاکید کرده‌اند، هماهنگ است.
طبق این یافته‌ها، کارکرد حل مساله نیز با تاب‌آوری در برابر مصرف مواد رابطه‌ی معنی‌داری داشته است. تحقیقات مربوط به تاب‌آوری نیز حل مساله را از ویژگی‌های افراد تاب‌آور ذکر کرده است. کودکان و نوجوانان می‌توانند مهارت‌های حل مساله را به خوبی از خانواده خود بیاموزند. والدین می‌توانند حمایت عاطفی و مادی فراهم کنند و به عبارت دیگر به فرآیند حل مساله کمک کنند.
کنترل رفتار نیز رابطه‌ی معنی‌داری با تاب‌آوری در برابر مصرف مواد بر اساس یافته‌های این پژوهش داشته است. خانواده‌های مقتدر با نظارت متوسط و انتظارات و مقررات روشن درجات پایین‌تری از مصرف داروهای غیرقانونی در نوجوانان دارند.
همچنین طبق این تحقیق، تشویق کودکان به مشارکت کردن یکی از عوامل مهم تاب‌آوری در آنهاست. در خانواده‌ای که کارکرد ایفای نقش به خوبی اعمال می‌شود، اعضاء از مشارکت خوبی برخوردارند، وقتی به اعضاء مسوولیت ایفای نقش داده شود، پیامی که دارد آن است که آنها ارزشمند هستند و قادرند به عنوان یک عضو خانواده در امور مشارکت کنند. مشارکت باعث می‌شود که اعتماد به نفس و عزت نفس اعضای خانواده افزایش یابد.
طبق آنچه این تحقیق مورد تاکید قرار داده است، یکی دیگر از تأثیرات کارکرد سالم نقش‌ها در خانواده این است که فرصت‌هایی برای فرزندان فراهم می‌شود تا قابلیت‌ها و استعداد های خود را بشناسند و در جهت خودشکوفایی گام بردارند. این مساله باعث می‌شود تاب‌آوری آنها افزایش یابد و وقت و انرژی آنها به گونه بهینه‌ای صرف امور مثبت شود و از پرداختن به مشکلات رفتاری نظیر مصرف مواد باز بمانند.
به‌طور کلی براساس یافته‌های این تحقیق می‌توان نتیجه‌گیری کرد کارکرد خانواده برای دانش‌آموزان در معرض خطر اعتیاد که در محیط‌های اجتماعی پرخطر زندگی می‌کنند به صورت یک عامل محافظ عمل می‌کند و از طریق ارتقاء دادن تاب‌آوری در نوجوانان مانع سقوط آنها به دام رفتارهای پرخطر از جمله مصرف سیگار و مواد مخدر می‌شود.
نظرت چیه؟