تعريف عقده رواني

عقده ها (complex) موضوعات عجيبي که در اعماق وجود انسان قرار گرفته باشند تلقي نمي شوند بلکه مجموعه هاي رفتاري پيوسته حاضري هستند; همانند استعداد موسيقي يا بهتر بگوئيم زبان خارجي آشنايي که در ما وجود دارند و ما جز در يک موقعيت خاص از آنها استفاده نمي کنيم. به بيان ساده تر عقده ها بخش هاي رفتاري اي هستند که به صورت تکه تکه به حيات خود ادامه مي دهند و در «من» آدمي ادغام نشده اند و به صورت گستره پررنگي از «علا يق» خود را نشان مي دهند. ذوق عامه اين واژه را در معنايي نسبتا خاص به کار مي برد و آن به معني «وجود مانع در جريان طبيعي يا عادي يک فعاليت» يا «ناراحتي روحي يا امتناع از رفتار سازگار عادي» است. ولي اين برداشت عمومي از واژه عقده نسبتا اشتباه است چرا که در نوشته هاي اکثر نظريه پردازان بزرگ، عقده لزوما رفتار نابهنجار نيست. براي مثال بودن (Boubouin) روانکاو سوئيسي مي نويسد: «اين عقده ها نيستند که نابهنجار و مرضي هستند بلکه برخي از دگرگوني ها يا تورم آنهاست که بيمارگونه تلقي مي شود». وي به متمايز کردن عقده هاي عادي مي پردازد و درباره آنها مي گويد «اينها ارکان روح» هستند.
از نظر وي عقده هاي عادي همان تمايلا ت و گره هاي علا يقي هستند که در وجود کليه انسان هاي روي زمين وجود دارند و تقريبا 3 دسته هستند:
الف) علا قه به شي» (که با رفتارهاي مربوط به آن شي» خاص مشخص مي شوند مثل وصول، تماشا کردن، شناختن، تملک، احتراز کردن، خراب کردن و مانند آن).
ب) علا قه به «من» و اعتبار آن (از راه مقايسه خود با ديگري، اثبات وجود خود، حق خواهي، شناساندن خود و شناختن خويش و...).
ج) علا يق شخصي ويژه (نظير يک سري رفتارهاي خاص و کنش - واکنش ها).
عقده هاي عادي يا طبيعي ممکن است به صورت حالا ت مرضي در آيند براي مثال «کنجکاوي» يک انگيزه طبيعي است و طي آن لذت ديدن و دانستن دنبال مي شود. در ميان کنجکاوي ها، کنجکاوي درباره جنس مخالف امري طبيعي است. ولي ممکن است با فردي مواجه شويم که در اين راه با ممانعت ها و تنبيه هايي روبه رو شده است که هم آتش کنجکاوي او را تيزتر کرده اند و هم در وي احساس گناه پديده آورده اند. لذا در او «عقده اي» پيدا مي شود که مربوط به علا قه اي شديد و احاطه گر براي شناخت و برملا ساختن اسرار و رموز به طور کلي و مطالب مربوط به جنسيت به طور اخص است. لذا چنين فردي تمايل به رفتارهاي اغواگرايانه و نمايشي پيدا مي کند وانگهي به نحو مقاومت ناپذيري مجذوب اسرار و رموز است و «محرم» انجمن هاي مخفي شدن را در سر مي پروراند... بنابراين عقده اي در وي شکل مي گيرد که بودون آن را عقده خودنمايي لقب داده است. بنابراين عقده يک گرايش عادي است ولي در اثر احاطه مفرطي که بر مجموعه روان و رفتار پيدا مي کند، به صورت مرضي در مي آيد و انعطاف «من» انسان را از بين مي برد و آزادي آدمي را محدود مي کند. اين جاست که يونگ معتقد مي شود «هنگامي که عقده اي بر ما حکومت مي کند ما ديگر خودمان نيستيم... يک عقده فعال گاهي ما را در يک حالت عدم آزادي غوطه ور مي سازد...».


شيوه هاي عملکرد عقده ها

چهار عملکرد اصلي وجود دارد که مستقيما در تغيير شکل عقده ها دخيل هستند:
1- اعتلا . در اثر اين عملکرد، عقده به قلمرويي انتقال مي يابد که از لحاظ اجتماعي يا معنوي مقبول باشد و براي «من» انسان به صورت يک فعاليت حاوي رغبت يا علا قه و حتي ارزش (اجتماعي، اخلا قي، معنوي يا زيباشناسي) درمي آيد. براي مثال اگر عقده ويرانگري بر نياز به ويران ساختن، شکستن و خرد کردن اشيا مسلط شود به صورت تخصص در مواد منفجره، معادن، ساخت يا آزمايش ماشين هاي خراب کننده و کاربرد ابزارهاي ويژه انهدام و خرد کردن اعتلا مي يابد. اما اگر همان عقده بر نياز به آزارگري مبني بر کشتن، شکم دراندن، سوراخ کردن، تکه تکه کردن، خونريزي و غيره سلطه يابد، اعتلا هاي اجتماعي متعددي امکان بروز مي يابند که از مامور اعدام تا قصابي و حتي تخصص در جراحي يا پزشک قانوني را دربرمي گيرد. عقده خودنمايي مثال ديگري است. عقده خودنمايي (نشان دادن خود، به نمايش گذاشتن خود و بدن، جلب توجه ديگران، ايفاي يک نقش در برابر ديگران، خود را مورد تحسين قراردادن و...) از لحاظ اجتماعي کليه فعاليت هاي مربوط به صحنه، صفحه تلويزيون، بساط و تريبون و موارد مشابه را در بر مي گيرد; از نقش يک فروشنده دوره گرد گرفته تا استاد دانشگاه در حين تدريس و سخنراني پرشور يا حتي کمدين حرفه اي. همچنين عقده حقارت با کاربرد تواضع و کناره گيري ارادي و افراطي اعتلا مي يابد.
2- تلافي. از کوششي براي انکار عقده از طريق ايجاد يک رشته رفتارها در مورد همان موقعيت هاست; رفتارهايي که دقيقا عکس رفتارهاي عقده اي است. مثلا راه رفتن با گام هاي صدادار و نظامي ضمن زدن سوت و خوشحالي به هنگام شب در حالي که فرد ترس بسيار از تاريکي دارد! اين امر خود يک رفتار لحظه اي براي تلا في است. به خود باد انداختن، خود را معتبر نشان دادن و حالت نخوت به خود گرفتن به منظور ترساندن ديگران: درحالي که فرد مايل است هر چه زودتر خود را نجات دهد! اين نوع رفتار همانا رفتاري موقعيتي است که به منظور پنهان داشتن احساس حقارت يا احساس گناه اتخاذ مي شود. مثال اگر يک مجرم قديمي و کهنه کار است که به صورت يک تصحيح کننده بي گذشت کليه خطاها يا يک پيرو آرمان ها و ارزش هاي اخلاقي به صورت جزمي در مي آيد.
3- جبران: اين عملکرد که بسيار شبيه تلافي است عبارت است از باطل ساختن اثرات مغشوش کننده يک عقده ضمن ايجاد يک رفتار معکوس موفق و رضايت بخش براي فرد. مثلا کودک 10 ساله اي که از يک عقده حقارت در رنج است و علت آن ضعيف بودن، بيمار بودن يا از لحاظ جسماني در بين گروه همسن و سال ها توان کمتر داشتن است، تلاش خواهد کرد و از راه جبران به يک برتري ذهني يا هنري فايق آيد و در يکي از اين دو زمينه به درخشندگي و کمال آرماني برسد.
4- توجيه دفاعي: توجيه دفاعي يا توجيه عقلاني عبارت است از خنثي کردن کامل عقده يا بهتر بگوييم انکار فعالانه آن. يکي از نمونه هاي مناسب اين عملکرد توجيه دفاعي عقده احساس گناه در فرد کمال طلب افراطي است: اين فرد برعکس اکثر مردم که به سادگي از خود و از کار خود حتي اگر دلخواه نباشد، راضي مي شوند، شخص دقيقي است که به صورت افراطي در پي کمال است. در توجيه عقلاني فرد ديگر از عقده خود رنج نمي برد زيرا آن را انکار کرده است.


ويژگي هاي رفتار عقده اي

واکنش يا رفتار عقده اي داراي خصايص زير است:
1- رفتار عقده اي افراطي، حد ناشناس و اغراقآميز است; بدين معني که با کوچکترين نشانه اي به راه مي افتد. مثلا مرد يا زني که به يک عقده طردشدگي مبتلا شده است و فرمول تکراري «من طرد شده ام» يا «هيچ کس مرا دوست ندارد» ورد زبان اوست، داراي واکنشي شديد است; يعني داراي واکنش شديد عاطفي و فاصله گيري خشن از ديگري، فقط به اين بهانه که شيوه استقبال شما از وي به هر دليلي همراه با محبت، خوشحالي و ظواهر مثبت مورد انتظار آن مرد يا زن نبوده است.
2- خود مختاري عقده ويژگي ديگر واکنش عقده اي است به اين معنا که مي تواند عليرغم خواست ارادي «من» فرد به حرکت درآيد و رفتار او را تعيين کند. يونگ در اين زمينه مي نويسد: «عقده ها داراي گونه اي خودمختاري بارز هستند و شباهت به موجودات مستقلي دارند که در درون روح ما گونه اي زندگي انگلي را طي مي کنند.»
3- خود شخص نسبت به عقده داشتن خودآگاهي ندارد يعني نمي داند کدام عقده را دارد مگر در يک صورت و آن هنگامي است که در برخي از موقعيت ها يا شيوه کلي زندگي خود، احساس ممانعت، مزاحمت يا رکود کند.
4- بايد ميان عقده و يک عادت تمايز قايل شد. عادات نيز همانند عقده ها به نحوي استقلال پيدا کرده اند و از من ارادي خارج هستند; چنان که جويدن ناخن، وسواس، کندن مو، سيگار کشيدن و... به خودي خود عقده شمرده نمي شوند. عقده فقط در پاسخ به يک موقعيت واقعي پديدار مي شود و يک واکنش «عاطفي و اخلاقي» نسبت به يک موقعيت خاص است. «ناتواني در تحمل کمترين سرزنش يا کمترين شوخي» نشانه اي از يک عقده است حال آنکه تيک هايي مانند «پلک زدن» از نشانه هاي داشتن عقده نيستند.


سرزمين اسرارآميز عقده ها

هنري موراي فهرستي از عقده ها را معرفي کرده است که به شرح زير هستند. وي معتقد است اين عقده ها نابهنجار نيستند مگر زماني که به صورت افراطي آشکار شوند و اجازه ندهند که شخصيت به صورت انعطاف پذير رشد کند:
1- عقده مهرطلبي دهاني (complx aggression oral): اين عقده ترکيبي از فعاليت هاي دهاني، تمايلات پذيرا و نياز به حمايت و حفظ شدن را نشان مي دهد. نمودهاي رفتاري اين عقده شامل مکيدن، بوسيدن، خوردن، نوشيدن، تشنه محبت بودن، همدردي، حفاظت و عشق است.
2- عقده پرخاشگري دهاني (complx aggression oral): رفتارهاي دهاني و رفتارهاي پرخاشگرانه را به صورت توام شامل مي شود از جمله گاز گرفتن، تف انداختن، فرياد کشيدن و پرخاشگري زباني مثل ريشخند و طعنه.
3- عقده طرد دهاني (Complex rejection oral): رفتارهايي مثل استفراغ کردن، ايرادي بودن افراطي در مورد غذا، کم خوردن، ترسيدن از آلودگي دهان (مثلا ترس از بوسيدن)، ميل به انزوا و اجتناب کردن از وابستگي به ديگران را شامل مي شود.
4- عقده طرد مقعدي (Complex rejection anal): پرخاشگري غالبا بخشي از اين عقده است ودر رفتارهاي خصمانه و آزارگرانه، بي رحمي، ويرانگري، قشقرق، انداختن و پرت کردن اشيا، شليک کردن تفنگ و منفجر کردن مواد منفجره نشان داده مي شود.
5- عقده نگهداري مقعدي (Complex retention anal): در انباشتن، پس انداز کردن و جمع کردن اشيا به صورت وسواسي يا افراطي، پاکيزگي، آراستگي، نظافت، لجبازي و خساست خود را نشان مي دهد.
والدين بيش از حد پرتوقع و کنترل کننده که آموزش توالت رفتن را خيلي زود يا خيلي شديد تحميل مي کنند احتمالا موجب شکل گيري اين عقده در کودک مي شوند.
6- عقده انزواي ساده: اين عقده به صورت ميل به بودن در مکان هاي کوچک، گرم و تاريک که امن و پرت باشد تجربه مي شود. براي مثال فرد ممکن است آرزو کند که به جاي اينکه صبح از رختخواب بلند شود، زير پتو بماند.
افراد داراي اين عقده به وابسته بودن به ديگران، منفعل بودن، گرايش داشتن به رفتارهاي امن و آشنايي که در گذشته کارساز بوده اند، متمايل هستند.
7- عقده ميزراهي (Complex urethral): عقده ميزراهي که منحصر به نظريه موراي مي باشد، به جاه طلبي مفرط، حس تعريف شده عزت نفس، خودنمايي، شب ادراري و خودشيفتگي مربوط مي شود. اين عقده با اقتباس از مظهر افسانه اي يونان که به قدري به خورشيد نزديک شد که موم نگهدارنده بال هاي او ذوب شد، گاهي اوقات عقده ايکاروس ناميده مي شود. اشخاص داراي اين عقده هدف هاي بلندپروازانه دارند و روياهاي آنها با شکست بر هم مي خورد!
به غير از هنري موراي روانکاوان ديگري نيز به برخي از عقده ها اشاره کرده اند. براي مثال «بودون» به توصيف عقده هاي زير پرداخته است:
1- عقده اديپ: عقده اديپ پيش از هر چيز گرهي در احساسات شديد است، احساساتي که زندگي عاطفي کودک بين 3 تا 5 سالگي را تشکيل مي دهد و به طور کلي در بردارنده اميال عاشقانه کودک نسبت به ولي جنس مخالف خود از يکسو و رقابت حسودانه همراه با آرزوي مرگ نسبت به ولي هم جنس از سوي ديگر مي باشد. نام عقده اديپ از داستان اديپ شاه اثر سوفوکل گرفته شده است. اين عقده در دختران عقده الکترا ناميده مي شود.
از لابه لاي تعبير و تفسير خلق و خو هاي تکراري زندگي روزمره، عشق ها و «تعهدات» مي توان به شکل بروز يافته اين عقده پي برد. مثلا يک فرد پرخاشجوي انقلابي موجودي است که نتوانسته است بر عقده اديپ خود فايق آيد و پرخاشگري خود (که در اصل در مسير مخالفت با پدرش است) را به پرخاشگري عليه قدرت حاکم بدل ساخته است و اين مطلب به منظور به اثبات رساندن خود به عنوان يک قدرت است...
2- عقده قابيل: اين عقده که صورت بيمارگونه طرد و پرخاش نسبت به موضوعي مزاحم و نامطلوب است، همان عقده حسادت برادري است، عقده اي که به صورت رفتارهاي طرد، منع، بي اعتبار ساختن و پرخاش نسبت به هر رقيب واقعي يا فرضي درآمده است.
3- عقده تخريب: اين عقده تمايل به خراب کردن، ضايع ساختن، کثيف کردن، به هدر دادن و از ديدگاه فرهنگي، خراب کردن و عيب جويي کردن و بي اعتبار ساختن ديگران و عقايد است. اين عقده مي تواند در حد ساديسم (يعني لذت بردن از رنج دادن ديگران، صدمه زدن و تنبيه کردن) يا خودآزاري (يعني لذت بردن از آزارخود در پي چيزي که موجب رنج فرد مي شود و خوش آمد از درد کشيدن) پيش رود.
4- عقده خودنمايي: شامل ميل مفرط به ديدن و ديده شدن، شناختن و دانستن، تحسين و توجه ديگران را تحريک کردن، در جريان اسرار و رموز قرار گرفتن و... مي شود.
5- عقده تولد: اين عقده تغذيه کننده ترديدهايي درباره اصل يک مطلب يا چيز يا هويت است و مبدا ترديدهاي شخصيتي است که حتي ممکن است چهره اي روشنفکرانه و تعميم گرايانه به خود بگيرد و به صورت پرسش هايي درباره منشا پيدايش انسان يا تصورات مربوط به تولد دوباره (مثل تناسخ) در آيد.
6- عقده ديان (Diane): يا عقده دختري که مي خواست پسر باشد: عقده اي که منشا حق طلبي هاي زنان، طرد زن بودن، مادر بودن، رفتارهاي ظريف زنانه و وظايف زنانه است.

ساير عقده ها

همچنين بسياري از نظريه پردازان ديگر به توصيف و نامگذاري عقده ها پرداخته اند که در اينجا فقط نمونه هايي از آنها ارائه مي شود:
1- عقده ژوناس (Jonas): اين عقده به معني گرايش به در امان نگه داشتن خويش است و برگشت خيالي به داخل شکم مادر و پناه بردن به يک حامي به محض آنکه مشکلات اعلام خطر مي کنند.
2- عقده لوهنگرين: مبني بر سعي در تامين سعادت ديگران و خانواده خود، ضمن چشم پوشي از لذات زندگي براي خويشتن و سپس با رسيدن به اين هدف ناپديد شدن، است. (لوهنگرين قهرمان افسانه اي آلمان بود که دعوت به نجات شاهزاده خانم برابانت مي شود. او شاهزاده را از دست دشمنانش نجات مي دهد و با او ازدواج مي کند. اما از دختر مي خواهد که هرگز راز مربوط به اصل او را نپرسد، چون به قول خود وفا نمي کند، لوهنگرين با همان زورق سبدي که به وسيله قويي کشيده مي شد، دختر را ترک مي گويد).
3- عقده پرومته (Promethee): يا عقده اديپ در عرصه حيات معنوي عبارت است از تمايل به داشتن قدرتي همانند استادان خويش، پي بردن به رمز قدرت آنان و مجذوب خود ساختن آنان، ضمن قبول خطر برانگيختن خشم و انتقام آنها. (پرومته نخستين موجد تمدن جهان به شمار مي رود و چون به جاي گوشت گاو، استخوان هاي آن را به زئوس هديه کرد و آتش را از آسمان ربود و به انسان هديه کرد، مورد خشم او قرار گرفت).
4- عقده امپدوکل (Empebocle): مبني بر آنکه آتش بزرگترين پاک کننده است و بنابراين اين فرض «به آتش انداختن خود» و خودسوزي باعث تغيير مدار دنيايي مي شود که مي خواهيم «کانون» روشنگر آن باشيم.
5- عقده ژوکاست (Jocaste): در بين زنان عبارت است از نياز به حفظ پسر خود در نزد خويش و خاموش ساختن تمايل به استقلال و تمايل به اثبات مرد بودن پسر خود از طريق محبت افراطي. نتيجه اين وضع مردان بزرگسال وابسته اي است که به همسر خويش به چشم مادر خود نگاه مي کنند.
6- عقده کرونو (Kronos): عقده پدري است که به فرزندانش ستم مي کند، با شخصيت خود آنها را خرد مي کند يا از استقلال طلبي آنها جلوگيري مي کند. اين عقده از آن «پدران آزارگر» است.
* کارشناس رشد روانشناس باليني