کتب اربعه
کتب اربعه یا اصول اربعه، چهار مجموعه کتاب حدیثی شیعه که بعد از قرآن کریم، منبع اصلی عقاید و احکامشیعیان است. این کتابها عبارتند از کافی، تهذیب، استبصار و من لایحضر مشهورند.
دیدگاه شیعه درباره کتب اربعه
شیعیان، کتب اربعه، یعنی کافی، تهذیب، استبصار و من لایحضر را از معتبرترین منابع حدیثی میدانند؛ هر چند عمل به همه روایاتی که در این کتابها آمده راواجب نمیدانند. در شرحهایی که دانشمندان شیعه بر این کتابها نوشتهاند، سندها و دلالتهای روایات بررسی شده است و صحت یا ضعف آنها بیان شده است.[۱]
اعتبار کتب اربعه
فقهای شیعه، اعتبار کلی کتب اربعه را پذیرفتهاند، تا اندازهای که شیخ انصاری بعید ندانسته که باور به اعتبار این کتابها، از از ضروریات مذهب باشد.[۲] با این حال در میان عالمان شیعه، درباره قطعیت یا عدم قطعیت صدور و پس از آن درباره اعتبار و صحت تمام روایات اختلاف است. در این باره میتوان به سه دیدگاه اشاره کرد:
- قطعیت صدور و اعتبار تمام روایات: اخباریان تمام روایات کتب اربعه را معتبر دانسته و انتساب همه روایات این کتب را به معصومان قطعی میدانند.[۳]دیدگاه سید مرتضی به این نظر اخباریان نزدیک است. سید مرتضی اکثر اخبار را متواتر یا قطعی الصدور میداند.[۴]
- صحت همه روایات و عدم قطعیت: برخی از فقها مانند فاضل تونی[۵]، ملا احمد نراقی[۶]، میرزا محمدحسین نایینی با آنکه عدم قطعیت همه روایات کتب اربعه را نپذیرفتهاند اما به اعتبار روایات آن رأی دادهاند. از نایینی نقل شده که خدشه سندی در روایات کافی تلاش نافرجام افراد ناتوان است. [۷]
- ظنی بودن اکثر و حجیت موثوق السندها: رأی رایج فقیهان اصولی شیعه این است که غیر از اخبار معدود متواتر، دیگر اخبار کافی ظنیاند و تنها آن دسته که از نظر سند واجد شرایط اعتبارند، حجتند. اگرچه درباره شرایط اعتبار خبر اختلاف است.[۸]
الکافی
نوشتار اصلی: کافی
این کتاب به کافی مشهور است و شیخ ابوجعفر کلینی (م ۳۲۹ق) آن را در زمان غیبت صغری نوشته است. کافی شامل حدود ۱۶۰۰۰ حدیث و در سه بخش کلی اصول، فروع و روضه تدوین شده است.
کافی مشتمل بر سه قسمت اصول، فروع و روضه است:
اصول کافی احادیث عقیدتی را در بر دارد،
فروع کافی به روایاتی میپردازد که ناظر به احکام عملی و فقه است
روضه کافی احادیث متفرقه را دربردارد و بدون ترتیب خاصی، به موضوعات مختلف میپردازد.
من لایحضره الفقیه
نوشتار اصلی: من لایحضره الفقیه
این کتاب نوشته شیخ صدوق ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی (م ۳۸۱ق) است و شامل حدود ۶۰۰۰ حدیث است که به مباحث فقهی و احکام عملی اختصاص دارد. شیخ صدوق در این کتاب، احادیثی را آورده که صحیح میدانسته و خود بر اساس آنها فتوا میداده است.[۹]
تهذیب الاَحکام
نوشتار اصلی: تهذیب الاحکام
کتاب تهذیب الاحکام نوشته شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (م ۴۶۰ق) است. این کتاب یکی از مهمترین مجموعههای روایی شیعه و سومین کتاب از کتب اربعه است و شامل مجموعه روایات فقهی و احکام شرعی است که از اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) روایت شده است.
شیخ طوسی این کتاب را در شرح و توضیح المقنعه اثر شیخ مفید و به دستور ایشان نگاشته است. شیخ در این کتاب فقط به بیان فروع و احکام شرعی، از بحثطهارت تا بحث دیات، پرداخته است. ترتیب عنوانهای این کتاب، همانند کتاب المقنعه است.
تهذیب شامل ۳۹۳ باب و ۱۳۵۹۰ حدیث است. در آخر کتاب نیز مَشیِخه آمده است. منظور از مشیخه، سند شیخ طوسی به کتابهایی است که از آنها روایت نقل کرده است.[۱۰]
الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار
نوشتار اصلی: الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار
این کتاب نیز نوشته شیخ طوسی (م ۴۶۰ق) است. شیخ این کتاب را بعد از کتاب تهذیب الاحکام و به تقاضای برخی از شاگردانش نوشته است.
شیخ در این کتاب فقط روایاتی را جمع کرده که در مباحث گوناگون فقهی وارد شده و برخلاف آنها نیز روایاتی آمده است؛ بر این اساس، کتاب شامل همه مباحث فقهی نیست.
شیخ طوسی ابتدا روایاتی را آورده که معتبر و صحیح میداند و سپس به روایات مخالف اشاره کرده و پس از آن به جمع میان روایات و بررسی آنها پرداخته است.
باببندی کتاب مثل سایر کتابهای فقهی، با کتاب طهارت شروع شده، با کتاب دیات تمام میشود (کتاب در اینجا به معنای فصل یا بخش است). این کتاب شامل ۵۵۱۱ روایت است.[۱۱]