آیا میدانید گلوتن چیست؟ و آیا میدانستید مواد دیگری در گندم وجود دارد که بهتر است از مصرف آنها نیز اجتناب کنید. در این مقاله با ما همراه باشید تا علاوه بر اینکه بدانید گلوتن چیست ، ۱۱ آسیب سلامتی گلوتن و گندم را هم بشناسید.
گلوتن چیست
نکات اولیه
اول از همه، یک نکتهی ویژه: گندم یکی از غلات است. کالریهای موجود در گندم عمدتا از کربوهیدراتهای آن سرچشمه میگیرند، ولی گندم حاوی برخی پروتئینها نیز هست که کمی مشکلساز هستند.
الف.گلوتن
ب. آگلوتینین جوانهی گندم
پ. مهارکنندههای آنزیمهای آمیلاز و تریپسین
مشکلات حاصل از این پروتئینها با مشکلات قند خون حاصل از کربوهیدراتهای موجود در گندم یکسان نیستند. درست است که دریافت میزان زیادی کالری از گندم (به ویژه گندم تصفیه شده) میتواند باعث مشکلات سوخت و سازی (متابولیستی) نظیر نوسانات قند خون شود؛ ولی این مشکلات ممکن است به وسیله هر رژیم غذایی پر کربوهیدرات دیگری نیز ایجاد شوند، و فقط مربوط به آدمهایی میشوند که مقدار بسیار زیادی گندم مصرف میکنند: چیزی به اندازهی یک قاشق غذاخوری سس سویا نمیتواند مشکلساز باشد.
این مقاله قصد ندارد به مشکلات سوخت و سازی نظیر قند خون و کربوهیدراتها بپردازد. این مقاله به طور کلی دربارهی فهرست متفاوتی از مشکلاتی است که به شکل ویژه، حاصل از مصرف گندم و پروتئینهای موجود در آن هستند. این مشکلات حتی سراغ آدمهایی میآیند که مقدار اندکی گندم مصرف میکنند، و حتی آدمهایی که کربوهیدرات کمی در رژیم غذاییشان دارند.
بنابراین در این مقاله به مضرات مصرف گندم اشاره میکنیم:
۱. مشکلات ناشی از مصرف گندم فقط به مبتلایان به بیماری سلیاک محدود نمیشود
رایجترین مشکل مربوط به مصرف گندم ابتلا به بیماری سلیاک است؛ واکنشی خود ایمنی تحت تاثیر گلوتن و قابل درمان به وسیلهی اتخاذ رژیم غذایی بدونگلوتن. ۳۰ تا ۴۰ درصد آدمها به صورت بالقوه دارای زمینهی ژنتیکی برای ابتلا به بیماری سلیاک هستند، ولی در واقع فقط حدود ۱ تا ۳ درصد آدمها به آن مبتلا میشوند – دلیل آن مشخص نیست ولی این مسئله ممکن است به ریزاندامگان همزیست در رودهها مربوط باشد.
بیشتر آدمها میدانند برای درمان بیماری سلیاک لازم است مطلقا و اکیدا از مصرف گلوتن اجتناب شود. ولی بسیاری آدمها نیز فکر میکنند چنانچه به بیماری سلیاک مبتلا نباشند، کاملا از عوارض مصرف گلوتن در امان هستند.
این فکر درست نیست. اخیرا شمار آدمهای مبتلا به حساسیتگلوتن غیر سلیاکی افزایش یافته است. آدمهای زیادی از مشکل حساسیت به گلوتن شکایت کردهاند که در حقیقت ارتباطی با بیماری سلیاک ندارد (همانطور که در ادامه خواهید خواند، پای واکنش ایمنی متفاوتی در میان است). همچنین مصرف گندم باعث ایجاد مشکل مشترکی میشود که مقصر آن، پروتئینهای دیگر موجود در گندم هستند – آگلوتینین جوانهی گندم و مهارکنندههای آنزیمهای آمیلاز و تریپسین با گلوتن فرق دارند؛ فارغ از اینکه بدن چه واکنشی به گلوتن نشان میدهد، ممکن است به این دو گروه از پروتئینها نیز حساسیت داشته باشد.
گندم فقط برای آدمهای مبتلا به بیماری سلیاک مشکلساز نیست، و تنها گلوتن موجود در گندم عامل این مشکلات نیست.
۲. التهاب روده
التهاب واکنش طبیعی دستگاه ایمنی بدن به آسیب و جراحت است. حتما این مسئله را هنگام بریدن و شکستن جایی از بدنتان به صورت عملی مشاهده کردهاید: اطراف نواحی آسیب دیده کاملا قرمز و حساس میشوند. پروتئینهای موجود در گندم باعث تحریک روده میشوند: آنها مانند لبهی تیز یک کاغذ یا خرده چوب دیوارهی رودهتان را زخم میکنند و باعث ایجاد واکنش التهابی میشوند.
به عنوان رایجترین مورد این عارضه میتوان به التهاب ناشی از گلوتن در میان آدمهای مبتلا به بیماری سلیاک یا حساسیت گلوتن غیر سلیاکی اشاره کرد. ولی التهاب ناشی از مصرف گندم، مشکلی است که حتی برای آدمهای غیر حساس به گلوتن نیز اتفاق میافتد. و مهارکنندههای آنزیمهای آمیلاز و تریپسین (یا به اختصار ATIها) میتوانند با تحریک سلولهای ایمنی باعث ایجاد واکنش ایمنی التهابی در مجاری گوارشی شوند. این عارضه صرفنظر از اینکه به بیماری سلیاک مبتلا هستید یا خیر، ممکن است برایتان پیش بیاید – مشکل کاملا متفاوتی است که ارتباطی به گلوتن ندارد و صرفنظر از اینکه به شکل خاص به گلوتن حساسیت داشته باشید یا خیر، ممکن است برایتان دردسر ایجاد کند.
این التهاب برایتان خطرناک است زیرا …
۳. نفوذ پذیری روده را افزایش میدهد
التهاب روده به ایجاد مشکلی منجر میشود به نام نفوذ پذیری روده. روده دارای نظام بسیار پیچیدهای از “کنترل مرزی” است که اجازه میدهد مواد غذایی هضم شده وارد جریان خون شوند (به این ترتیب میتوانید مواد مغذی را از غذاهایتان جذب کنید) و سایر مواد را از بدن خارج میکند. هر روز، به صورت تصادفی میلیونها ویروس، باکتری، و مولکولهای غیر قابل هضم نظیر گرد و غبار، و دیگر موادی را از طریق دهانتان میبلعید که لازم است از آن سوی بدنتان خارج شوند و نباید وارد جریان خونتان شوند.
التهاب در روده این نظام کنترل مرزی را به هم میریزد. این التهاب اتصال میان سلولهای دیوارهی روده را ضعیف میکند و بنابراین، ممکن است چیزهای زیادی از آن عبور کنند. این وضعیت را غالبا به صورت “نشت دادن” روده توصیف میکنند (بنابراین به صورت عامیانه به آن ”نشت روده” میگویند).
علاوه بر اینکه التهاب به افزایش نفوذ پذیری روده منجر میشود، گلوتن نیز با تحریک ترشح پروتئینی به نام زونولین به این فرایند شتاب میدهد. زونولین به طور مستقل به تضعیف اتصالات میان سلولهای روده کمک میکند. التهاب و تاثیر زونولین دست در دست هم باعث میشوند گندم تاثیر شدیدی بر نفوذ پذیری روده داشته باشد که واقعا به یک مشکل تبدیل میشود.
نفوذ پذیری روده یک مشکل بزرگ است – به ویژه به این دلیل که عامل مهمی در ایجاد بیماریهای خود ایمنی به شمار میرود.
۴. دردسر مضاعف: آگلوتینین جوانهی گندم
مشکل دیگری برای جماعت غیر سلیاکی: آگلوتینین جوانهی گندم پروتئین التهابزا، و مخل دستگاه ایمنی است که در گندم یافت میشود، و علیرغم شباهت اسمی، با گلوتن متفاوت است. آگلوتینین جوانهی گندم میتواند باعث واکنش التهابی در سلولهای روده شود و سد ایمنی طبیعی معده را مختل کند، و از این طریق روده را در مقابل چیزهایی که نباید وارد خونتان شوند، نفوذ پذیر سازد.
بار دیگر خاطرنشان میکنیم، این مشکل کاملا با مشکل ناشی از گلوتن فرق میکند. بدیهی است گلوتن و آگلوتینین جوانهی گندم معمولا همراه یکدیگر هستند، زیرا هر دو در گندم یافت میشوند، ولی ممکن است با آگلوتینین جوانهی گندم به دردسر بخورید؛ بدون اینکه بدنتان به آزمایش حذف گلوتن واکنش مثبتی نشان دهد (پزشکان ابتدا به سلیاک مشکوک میشوند و از بیمار میخواهند گلوتن را از برنامهی غذاییاش حذف کند، ولی با این حال، ممکن است دردسرهای این بیمار ادامه داشته باشد زیرا در این بین پای آگلوتینین جوانهی گندم در میان است).
۵. افزایش آسیب پذیری به خود ایمنی روده
موارد ۱ تا ۴ در این مقاله به شرح چگونگی تاثیر گندم در افزایش نفوذ پذیری روده پرداختند؛ افزایش نفوذ پذیری روده باعث ميشود همهی انواع مواد بتوانند وارد جریان خون شوند حتی اگر برای بدن مضر باشند. یکی از این قبیل مواد گلوتن است؛ به خصوص گلیادین که از اجزاء تشکیل دهندهی گلوتن است. وقتی گلیادین وارد جریان خون میشود، به سمت دستگاه ایمنی حرکت میکند، و مشکل واقعی از همین جا شروع میشود؛ به شکل تقلید مولکولی.
تقلید مولکولی به این شکل عمل میکند: برخی چیزهای خارجی وارد جریان خون میشوند. دستگاه ایمنی برای مقابله به آنها آنتیبادی (پادتن) درست میکند. تا الان همه چیز خوب است: این همان کاری است که از دستگاه ایمنی انتظار داریم. ولی اگر آن چیزهای خارجی بسیار شبیه بافت بدن خودتان باشند، آنگاه این آنتیبادیهایی که برای مبارزه با آن چیزهای خارجی درست شدهاند، شروع به حمله به بافتهای بدن خودتان نیز میکنند.
تقلید مولکولی ممکن است دلیل این مسئله باشد که چرا بدن بیماران مبتلا به سلیاک به سلولهای رودهی خود حمله میکنند: از نظر دستگاه ایمنیتان گلیادین شباهت زیادی به سلولهای دیوارهی روده دارد. ولی فقط مشکل به بیماری سلیاک ختم نمیشود! التهاب ناشی از گلوتن ممکن است عاملی برای ایجاد بیماری کرون باشد؛ یک بیماری خود ایمنی دیگر. در مطالعهای بر روی افراد مبتلا به بیماری التهابی روده (بیماری کرون و کولیت زخمی) رعایت رژیم غذایی بدون گلوتن به درمان بیشتر بیماران کمک کرد.
سلولهای روده تنها سلولهایی نیستند که تحت تاثیر خود ایمنی ناشی از گلوتن قرار میگیرند …
۶. افزایش آسیب پذیری به بیماریهای خود ایمنی غیر سلیاکی
چنانچه به مطالعهی نتایج پژوهشها در زمینهی بیماری سلیاک و گلوتن بپردازید، به مجموعهای از مطالعاتی بر میخورید که این حوزه را به تمام انواع بیماریهای خودایمنی دیگر مرتبط دانستهاند؛ بیماریهایی از جمله اختلالات خودایمنی تیروئید، دیابت نوع ۱، فیبرومیالژیا (برای بیماری سلیاک و همچنین حساسیت گلوتن غیر سلیاکی)، روماتیسم مفصلی، بیماری خود ایمنی کبد، و دو بیماری خود ایمنی پوستی دیگر.
در این جا، عامل مشترک همهی این بیماریها میتواند گلوتن باشد. گلوتن گندم محرک اصلی و بالقوهی دیابت نوع ۱ است (نوع خودایمنی این بیماری، نه دیابتی که ناشی از رژیم غذایی و سبک زندگی نامناسب است). طی یک مطالعه، پیروی از یک رژیم غذایی بدون گلوتن برای موشهای آزمایشگاهی نرخ ابتلا به دیابت نوع ۱ را در کودکانشان کاهش داد. همچنین شواهدی وجود دارد مبنی بر اینکه دادن شیر مادر به نوزاد انسان نرخ ابتلای آن را به دیابت نوع ۱ کاهش میدهد؛ چنانچه گلوتن عامل ایجاد دیابت نوع ۱ باشد، این ادعا منطقی به نظر میرسد، زیرا دادن شیر مادر ورود گلوتن به بدن کودک را به تاخیر میاندازد.
آیا میتوانید حدس بزنید کدام مشکلات سلامتی رایج دیگر نیز دارای اجزای خود ایمنی هستند؟ چاقی مفرط و دیابت نوع ۲.
۷. واکنشهای خود ایمنی در آدمهای غیر سلیاکی
مورد شمارهی ۶ (بالا) دلایل زیادی را دربارهی ارتباط میان سلیاک و بیماریهای خود ایمنی دیگر بر شمرد، ولی این مشکلات فقط به بیماران مبتلا به سلیاک محدود نمیشود. اگر فکر میکنید حساسیت گلوتن غیر سلیاکی ارتباطی با بیماری خود ایمنی ندارد، در اشتباه هستید! پژوهشگران طی مطالعهای دریافتند بسیاری از مبتلایان به حساسیت گلوتن غیر سلیاکی دارای نشانههای خود ایمنی در خونشان هستند؛ این یافته نشان میدهد مصرف گندم ممکن است حتی در آدمهای غیر سلیاکی نیز باعث ایجاد مشکلات خود ایمنی شود.
یکی از جنبههای جالب توجه این مسئله این است که بیماران مبتلا به حساسیت گلوتن غیر سلیاکی ممکن است دارای نوع متفاوتی از واکنش خود ایمنی باشند؛ که خاطرنشان میکند بیماری سلیاک و حساسیت گلوتن غیر سلیاکی دو چیز متفاوت هستند. ولی نکته مهم این است که هر دوی این بیماریها به صورت بالقوه در بردارندهی واکنشهای خود ایمنی خطرناکی هستند.
۸. آسیب به ریزاندامگان همزیست در رودهها
ریزاندامگان همزیست مجموعهای از باکتریهای مفید هستند که در رودهتان زندگی میکنند. آنها به تنظیم دستگاه ایمنی، کنترل نفوذ پذیری روده، هضم غذا، ترکیب مواد مغذی نظیر ویتامین K2، ارسال پیامهای گرسنگی / سیری به مغز، و خیلی دیگر از کارها کمک میکنند.
ولی آنها واقعا از گلوتن خوششان نمیآید، و البته گلوتن هم واقعا از آنها خوشاش نمیآید. افراد مبتلا به بیماری سلیاک غالبا مشکلات بسیار بدی با ریزاندامگان همزیست دارند، ولی مشکلات آنها با حذف گلوتن از رژیم غذاییشان به اندازهی قابل توجهی کاهش مییابد. بار دیگر خاطرنشان میکنیم، این مشکل فقط محدود به بیماری سلیاک نیست: حساسیت گلوتن غیر سلیاکی نیز شامل اختلالاتی در ریزاندامگان همزیست روده میشود.
التهاب ناشی از سایر ترکیبات موجود در گندم، حتی در آدمهایی که به طور کلی به گلوتن حساسیت ندارند نیز میتواند باعث پس زدن ریزاندامگان همزیست روده شود. و همچنین جدا از تمام این مسائل، گندم مملو از الیگو، دی، مونو ساکارید و پلییولهای قابل تخمیر (FODMAPs) است که ممکن است برای آدمهایی که به آنها حساسیت دارند، موجب دردسر شوند.
۹. علائم گوارشی (حتی برای آدمهایی که به بیماری سلیاک مبتلا نیستند)
تمام این مطالب دربارهی باکتریهای روده و نفوذ پذیری روده شاید به طور کلی تئوری به نظر برسند و نتوانید به صورت عملی آنها را احساس کنید، بنابراین اجازه دهید کمی به مسائلی بپردازیم که ممکن است مستقیما با آنها مواجه شوید؛ ترکیبات موجود در گندم دارای برخی تاثیرات واقعی و قابل توجه هستند. بیشتر آسیبهای ناشی از این ترکیبات مستقیما بر روده تاثیر میگذارند، پس منطقی است که نخست از همین جا شروع کنیم:
الف. گلوتن در آدمهای مبتلا به بیماری سلیاک باعث ایجاد علائم شدید و سریع میشود (اسهال و / یا یبوست، سوزش معده، درد، نفخ معده و گاز شکم، مدفوع بسیار بد بو، و گاهی اوقات استفراغ و غیره).
ب. علائم مربوط به آدمهای مبتلا به حساسیت گلوتن غیر سلیاکی معمولا مشابهی افراد مبتلا به بیماری سلیاک هستند.
پ. حتی در آدمهایی که حساسیت خاصی به گلوتن ندارند، تاثیرات التهابی سایر ترکیبات موجود در گندم (آگلوتینین جوانهی گندم و مهارکنندههای آنزیمهای آمیلاز و تریپسین) باعث ایجاد مشکلات رودهی مزمن و عود کننده میشوند.
البته، ابتلا به مشکلات دستگاه گوارش ممکن است دلایل غیر مرتبط با گندم نیز داشته باشد (استرس از دلایل عمدهی ابتلا به مشکلات گوارشی است که قاعدتا ارتباطی با گلوتن ندارد). ولی گلوتن میتواند باعث ایجاد این مشکلات شود؛ حتی اگر “فقط” موجب واکنش التهابی بسیار خفیفی شود که همیشه به وجود آنها عادت دارید و با آنها کنار میآیید. مطمئنا یبوست و نفخ معده بعد از مصرف وعدههای غذایی به اتفاق “معمول” زندگیتان تبدیل شدهاند، ولی چه میشد اگر مجبور نبودید این مشکلات را تحمل کنید؟
۱۰. علائم مغزی
وقتی به گلوتن و مشکلات ناشی از مصرف گندم فکر میکنید، شاید اولین چیزی که به ذهنتان خطور کند، مشکلات روده و گوارش باشد. علائم معمول مصرف این مواد همگی با دستگاه گوارش در ارتباط هستند. ولی در واقع، اندام مهم دیگری نیز در خطر است: مغزتان.
مغز مهآلود و خستگی مفرط از علائم مشترک بیماری سلیاک و حساسیت گلوتن غیر سلیاکی است. در موارد جدیتر، التهاب روده و اختلالات ریزاندامگان همزیست روده باعث واکنش التهابی ایمنی به گلوتن میشوند که همین مسئله ممکن است آسیب پذیری فرد را به زوال عقل و بیماری آلزایمر افزایش دهد. خود ایمنی به طور کلی (خواه ناشی از بیماری سلیاک باشد یا برخی سایر بیماریهای خود ایمنی مرتبط با گلوتن) ممکن است باعث ایجاد افسردگی شود.
این مسئله به این معنی نیست که گلوتن باعث و بانی تمام مشکلات ذهنی و روانی است، و حذف آن از رژیم غذایی تمام این مشکلات را درمان خواهد کرد. هیچ کس چنین ادعایی نمیکند. سلامت ذهن و روان مسئلهی پیچیدهای است که عوامل مختلفی در آن تاثیر دارند. ولی نکتهی مهم این است که گلوتن در برخی از آدمها ممکن است یکی از دلایل ایجاد کنندهی این قبیل مشکلات باشد.
۱۱. علائم پوستی
مشهورترین عامل مشکلات پوستی مرتبط با گلوتن، بیماری سلیاک است که میتواند باعث ایجاد نوعی بیماری پوستی به نام هرپتی فرم شود. علائم بیماری هرپتی فرم شامل جوشهای قرمزی است که با خارش و تاولهای برجسته همراه هستند. این علائم معمولا در سنین ۲۰ سالگی بروز میکنند.
و بار دیگر خاطرنشان میکنیم، عامل این بیماری فقط به سلیاک محدود نمیشود. مطالعهای در این زمینه نشان داده است حساسیت گلوتن غیر سلیاکی نیز میتواند باعث بروز این مشکلات پوستی شود: “مشکلاتی که شدیدا همراه با خارش… و مشابهی اگزما، پسوریازیس یا هرپتی فرم هستند.” خارشهای روی پوست عمدتا در نواحی بازوها و پاها بروز میکنند.
نتیجه: مصرف گندم میتواند تاثیرات بسیار بدی برای سلامتی داشته باشد؛ حتی برای آنهایی که به بیماری سلیاک مبتلا نیستند. این علائم لزوما به صورت وضعیتهای حادی نظیر استفراغ و اسهال بروز نمیکنند. بنابراین توصیه میکنیم چند هفتهای از مصرف گندم خودداری کنید تا تاثیرات آن را بر بدنتان مشاهده نمایید. – احتمالا شگفتزده خواهید شد!