اختلال ادراکی، خاص بیماران روانی نیست و در افراد عادی نیز مشاهده می‌شود. توهم و خطاهای ادراکی، عمده‌ترین اختلالات ادراکی هستند.

فرایند تبدیل محرک فیزیکی به اطلاعات روان‌شناختی؛ فرایند روانی که در آن محرک حسی به آگاهی آورده می­شود، ادراک نام دارد. به عبارت دیگر درک، عملی است که در ضمن آن احساساتی که به وسیله محرک­های حسی به وجود می­آیند، برای شخص معنی و مفهوم پیدا می­کند.[1]
اختلال ادراکی، خاص بیماران روانی نیست و در افراد عادی نیز مشاهده می‌شود. توهم و خطاهای ادراکی، عمده‌ترین اختلالات ادراکی هستند.

1. توهم hallucination
ادراک حسی غلط که در ارتباط با محرک­های خارجی واقعی نیست. تجربه توهمی ممکن است تعبیر هذیانی بشود یا نشود.[2]

انواع توهم
توهم پیش‌خواب hypnogogic hallucination
ادراک حسی غلط در لحظه به خواب رفتن؛ عموما بیمار­گونه در نظر گرفته نمی­شود.

توهم پس‌خواب hypnopompic hallucination
ادراک حسی غلط در لحظه بیدار شدن؛ عموما بیمار­گونه در نظر گرفته نمی­شود.[3]

توهم شنوایی Auditory hallucination
ادراک اشتباهی صدا، معمولا صدای انسان، اما همچنین ممکن است سر و صداهای دیگر از قبیل موسیقی نیز باشد. شایع­ترین توهم در اختلالات روان‌پریشی است.[4]

توهم بینایی Visual hallucination
ادراک غلط شامل تصاویر شکل‌دار(مثل اشخاص) و تصاویر بی‌شکل(مثل جرقه­های نورانی) می­شود. در اختلالات ناشی از موارد طبی شایع‌تر است.

توهم بویایی Olfactory hallucination
ادراک غلط بو، در اختلالات عضوی شایع­تر است.

توهم چشایی Gustatory hallucination
ادراک غلط مزه از قبیل مزه ناخوشایند که توسط صرع ایجاد می­شود. در اختلالات عضوی شایع­تر است.

توهم لمسی Tactile hallucination
ادراک غلط لمس یا حس سطحی، آن‌چنان ‌که در عضو قطع شده(عضو خیالی[5]) می­باشد؛ احساس خزیدن بر روی یا زیر پوست(توهم لمس حشره[6]).[7]

توهم جسمی Somatic hallucination
ادراک غلط وقوع اتفاقاتی داخل بدن یا روی بدن، اغلب ریشه احشایی دارد.[8]

توهم لی‌لی‌پوتی Liliputian hallucination
ادراک غلطی که در آن، اشیاء به صورت کوچک‌شده دیده می­­شود.[9]

توهم هماهنگ با خلق hallucination Mood-congruent
توهمی که محتوای آن با خلق افسرده یا شیدایی(مثلا در افسردگی، توهمات حاوی مایه­های گناه، استحقاق عقوبت یا بی­کفایتی است و در شیدایی، توهمات حاوی مایه­های ثروت و قدرت هنگفت است) همخوان می­باشد.

توهم ناهماهنگ با خلق hallucination Mood-incongruent
توهمی که محتوای آن با خلق افسرده یا شیدایی همخوان نیست.

توهم‌زدگی hallucinosis
توهماتی که اغلب شنوایی هستند و با سوء مصرف مزمن الکل همراه می­باشند. در توهم­زدگی، توهمات در یک زمینه حالت حسی روشن اتفاق می­­افتد.

حس‌آمیزی synesthesia
ایجاد شدن احساس یا توهم به وسیله حس دیگر؛ به عنوان مثال صدا دیده می­شود.

پدیده دنباله‌دار(یدک‌کشی) Trailing phenomenon
نابهنجاری ادراکی همراه با دارو­های توهم‌زا که در آن، اشیاء متحرک به عنوان یکسری تصاویر مجزا و منفصل به نظر می­رسند.[10]

توهم آمرانه hallucination command
ادراک غلط دستور که شخص ممکن است احساس الزام و غیرقابل مقاومت در اطاعت از دستور داشته باشد.

توهم بازتابی Reflex hallucination
عبارت است از برداشت حسی غلط، ناشی از تحریک حسی یک منطقه حسی متفاوت و دور. مثلا ممکن است شخص صدای سرفه فرد دیگر را صدای سرفه خود احساس کند.

توهم اکستراکامپین hallucination Extracampine
توهمی که در خارج از میدان عمل یک عضو حسی پیدا می­شود. مثلا بیمار ممکن است شیطان را در پشت سر خود مشاهده کند.

توهم سایکوموتور hallucination Psycho motor
در این توهم، بیمار احساس می‌کند که برخی از اندام­های بدن تغییر محل داده­اند. مثلا احساس کند گوش او در کف دستش قرار گرفته است.

توهم کندی حرکات hallucination Slow motor
در این توهم، بیمار در حرکات خود کندی همه‌جانبه­ای احساس می­کند و وقتی سعی می­کند به حرکات خود سرعت دهد، کندی بیشتری احساس می­کند.

توهم منفی Negetive hallucination
در این حالت، شخصی که سیستم عصبی او از نظر فیزیولوژی سالم است از درک یک محرک واقعی ناتوان است. به عبارت دیگر با وجود محرک، آن را درک نمی­کند. چنین پدیده­ای را در حالت هیپنوتیزم نیز می­توان ایجاد کرد.

2. خطای ادراکی illusion
ادراک غلط یا تفسیر غلط محرک­های حسی واقعی خارجی، خطای ادراکی نامیده می‌شود.[11] این خطا لزوما به دلیل سایکوپاتولوژی نیست و در افراد نرمال که نقصی در اعضاء حسی دارند و نیز بر طبق قوانین فیزیکی(مانند شکست نور) دیده می­شود. خطای ادراکی مربوط به اختلالات روانی، از خطای ادراکی اعضاء حسی متمایز است و به سه گروه عاطفی، کلامی و تصویری تقسیم می­شود.

یک. خطای ادراکی عاطفی Affective illusion
این خطا تحت تاثیر عواطف و هیجانات قوی مثل ترس ظاهر می­شود. در چنین حالتی به عنوان مثال، ممکن است پرده توری پنجره به صورت اسکلت به نظر برسد.

دو. خطای ادراکی کلامی Verbal illusion
این خطا به صورت درک اشتباهی و عوضی معنا و مفهوم سخنان افراد اطراف بیمار یا گفته­های رادیو و تلویزیون ظاهر شود.

سه. خطای ادراکی تصویری Paraidolic illusion
نوعی اختلالات درک هستند که در آنها تصویر واقعی به شکل دگرگون‌شده و خیالی ظاهر می­شود. علاوه بر سه شکل اساسی خطای ادراکی در بیماران روانی، چند پدیده مرتبط با اختلالات ادراکی وجود دارد که به توضیح آنها می‌پردازیم.

اختلال در تصویر بدن illusion Bady image
اختلال در تصویر بدن در بیماری­های عصبی و نیز بیماری‌های جسمانی مختلف دیده می­شود. زمانی که بیمار احساس می­کند به علت درد یک یا چند عضو از بدن سنگین‌تر یا بزرگ­تر از معمول شده است، به آن حالت بزرگ‌اندامی[12] می‌گویند و حالت عکس آن کوچکی اندام[13] نامیده‌ می‌شود. برخی از مواقع دگرگونی و مسخ در اعضاء احساس می­شود که به آن مسخ عضو[14] می­گویند. این حالت بیشتر در دلیریوم دیده می­شود.

پدیده عضو خیالی Phantom phenomena
نوعی اختلال در تصویر بدن که در آن، عضو قطع شده پس از جدا شدن از بدن، پیوسته به اندام درک می­شود و گاهی بیمار احساس سوزش، خارش، درد و ... در اندام قطع شده می­کند.

3. آشفتگی­های مرتبط با اختلال شناختی و وضعیت‌­های پزشکی

ادراک‌پریشی agnosia
ناتوانی در شناخت و تفسیر معنی تاثیرات حسی.

ادراک‌پریشی بدنی agnosia somatognosia
ناتوانی شخص برای تشخیص قسمتی از بدن خود(ادراک‌پریشی اندامی نیز نامیده می­شود).

ادراک‌پریشی نقیصه­ای agnosia anosognosia
ناتوانی شخص نسبت به شناخت نقیصه عصب‌شناختی که برای وی اتفاق افتاده است.

ادراک‌پریشی بصری agnosia visual
ناتوانی در شناخت اشیاء یا افراد.

ادراک‌پریشی چهره­ای agnosia prosopagnosia
ناتوانی در شناخت چهره­ها.

ادراک‌پریشی همزمان agnosia simultagnosia
ناتوانی درک بیش از یک جز در میدان دید در هر زمان یا ناتوانی ادغام اجزاء در یک کل.

ادراک‌پریشی لمسی agnosia astereognosis
ناتوانی در شناخت اشیاء با لمس.[15]

نویسنده : فاطمه شريفي
پژوهشکده باقرالعلوم
--------------------------------------------------------------------------------
[1]. ایروانی، محمود و خداپناهی، محمدکریم؛ روان‌شناسی احساس و ادراک، تهران، سمت، 1381، چاپ یازدهم، ص 10.
[2]. دادستان، پریرخ؛ روان‌شناسی مرضی تحولی، تهران، سمت، 1383، چاپ سوم، جلد 2، ص 400.
[3] . کاپلان، بنیامین و سادوک، ویرجینیا؛ خلاصه روانپزشکی، ترجمه نصرت‌الله پورافکاری، تهران، شهرآب، 1384، چاپ دوم، جلد 2، ص 406.
[4] . آزاد، حسین؛ آسیب‌شناسی روانی، تهران، بعثت، 1377، چاپ اول، جلد 2، ص 140.
[5]. Phantom limb
[6]. formication
[7] . روان‌شناسی مرضی تحولی، ص 400.
[8] . همان.
[9] . پورشریفی، حمید؛ روان‌شناسی بالینی، تهران، سنجش، 1382، چاپ اول،
[10]. خلاصه روانپزشکی، ص 406.
[11] . مان، نرمان؛ اصول روان‌شناسی، ترجمه محمود ساعتچی، تهران، امیر کبیر، 1352، چاپ دوم، ص 551.
[12] Hyperschematia
[13] Hyposchematia
[14] Dyschematia
[15] . خلاصه روانپزشکی، ص 407.