از آنجایی که قرن ۲۱ را قرن استرس نام نهاده اند ما باید دنبال دلایل و عوامل ایجاد استرس بگردیم. استرس یعنی فشار و تنیدگی به لحاظ آثار جسمی و روانی که بر انسان می گذارد.




این روزها همه با کلمه استرس و اضطراب آشنایی کامل دارند. استرس و تشویش با زندگی ماشینی به ویژه در کلانشهرها عجین شده است. شلوغی، آلودگی هوا، ترافیک، عدم امنیت شغلی، بیکاری، گرانی مسکن و بالا بودن اجاره خانه، عدم ثبات اقتصادی و... از جمله مشکلاتی است که این روزها مردم با آن دست و پنجه نرم می کنند.

این مشکلات استرس زا فقط به جامعه و ارتباطات اجتماعی ختم نمی شود. خانواده ها به دلیل مشغله فراوان وقت کمتری را در خانه صرف می کنند و مشکلات یکدیگر را نمی شناسند، بنابراین صمیمیت گذشته بین افراد خانواده جای خود را به استرس و تنش داده است. رئیس انجمن علمی روانشناسی بالینی درباره استرس می گوید: قرن ۲۱ را به نام «قرن استرس» نامگذاری کرده اند. هر چند زمانی این واژه برای مردم غریب بود اما به دلیل آشنایی مردم با استرس، امروزه کمتر کسی پیدا می شود که این مفهوم را نداند و تجربه نکرده باشد. استرس ها ۳ دسته اند. استرس های بزرگ مثل سیل و زلزله که عده زیادی را در بر می گیرد، استرس های فردی مثل تصادف و از دست دادن شغل یا یکی از نزدیکان و استرس های کوچک. آلودگی هوا، مشاجرات و درگیری هایی که به چشم نمی آید، ترافیک، سروصدا، بوروکراسی اداری و همسایه های آزار دهنده جزو استرس های کوچک هستند که اثر مخرب تری بر سلامت روان افراد دارند.



استرس همراه همیشگی بشر است


دکتر فربد فدایی درباره استرس در زندگی روزمره مردم به تهران امروز می گوید: فشار روانی و استرس در همه اوقات زندگی وجود داشته است. منتهی دلایل آن در طول زمان تغییراتی کرده است. اگر در دوران ماقبل تاریخ تنها استرس بشر این بود که فرد یا اعضای خانواده اش شکار انسان های دیگر یا جانوران درنده نشوند؛ در دوران های بعد با بهبود شرایط زندگی نوع استرس ها تغییر کرد. امکانات بهتری برای آب وغذا فراهم شد، حکومت های متمدن تا حدودی امنیت و قانون را برقرار کردند و مهم تر از همه اینکه پیامبران با کتاب های آسمانی توانستند بسیاری از نیازهای جسمی، روانی و اجتماعی انسان را پاسخ دهند. در واقع با آمدن آیین اسلام بسیاری از موارد استرس آور در زندگی مسلمانان برطرف شد.

به گفته مدیرگروه روان پزشکی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، در عصر حاضر استرس ها به شکل فشار ناشی از رقابت برای زندگی، ریتم سریع زندگی شهری، تمایل برای پیشرفت به هر قیمت، سروصدا و آلودگی هوا درآمده است. بنابراین باید عنوان کنم که در دنیای امروز میزان استرس ها نسبت به صدها سال پیش کاهش پیدا کرده، زیرا انسان امروز آگاه تر است. استرس ناشی از شکار شدن، بی آب و غذایی کجا و استرس ناشی از آلودگی و سروصدا کجا؟ بنابراین اگر کسی قرن ۲۱ را قرن استرس بنامد در واقع حکایت از عدم اشراف او به همه جنبه های استرس است.

او در مورد نامگذاری استرس می گوید: از یک قرن پیش بود که موضوع فشار روانی مورد توجه قرار گرفت و برای آن نامی انتخاب شد. اگر چیزی قبلا اسم نداشته بدان معنا نیست که قبل از نامگذاری وجود نداشته است. کما اینکه بیماری های میکروبی همیشه با انسان بوده است اما میکروب از یک قرن و نیم پیش کشف شد، بنابراین نمی توان گفت که از یک قرن و نیم پیش تا به حال قرن میکروب است.

دکتر فربد فدایی برای کم کردن استرس در جامعه می گوید: بهتر است که بکوشیم با آگاه کردن انسان ها به جنبه های مثبت زندگی از جمله توجه به اخلاق و دین و حفظ محیط زیست و مهربانی به جانوران هر چه بیشتر فشارهای روانی را کمتر کنیم. هر چیزی که ما را آگاه تر و خداجو تر کند سبب کاهش فشار روانی و استرس خواهد شد.

مدیر گروه روان پزشکی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی در مورد دلایل استرس می افزاید: مانند همه جوامع دیگر. برای نمونه دگرگونی های زندگی، بیماری، مرگ نزدیکان، بیکاری، مهاجرت، جنگ، حتی جریمه رانندگی، ورود به دانشگاه، پایان تحصیلات و... استرس های عادی است که در همه جوامع وجود دارد در عین حال برخی استرس ها نیز خارج از تجربیات عادی زندگی است. برای نمونه زلزله، آتش فشان، سیل، گردباد که بلایای طبیعی است. یا بلایای ساخته دست انسان مانند مورد حمله نظامی قرار گرفتن، تصادف های وسایل نقلیه، آدم ربایی که اینها در افراد طبیعی نیز می تواند سبب بروز نشانه های چشمگیر روان پزشکی شود. او با اشاره به اینکه باید این دیدگاه کلیشه ای را کنار بگذاریم که در روستاها استرس کمتر است، ادامه می دهد: لزوما در روستاها استرس کمتر نیست. در واقع این مسئله ای است که نیاز به پژوهش بیشتری دارد اگر افراد در روستاها از امکانات مثبت زندگی شهری برخوردار باشند و در عین حال آرامش و محیط پاک و روابط سالم بر آنها حکمفرما باشد بدیهی است که میزان استرس کمتر است. اما اگر روستایی از مواهب زندگی امروزی مانند آب، برق، گاز یا وسایل استراتژیکی بی بهره باشد پزشک و پرستار نداشته باشد با خشکسالی و نبودن راه های ارتباط مواجه باشد در آن صورت بعید می دانم که میزان استرس در این روستا کمتر از یک شهر باشد. باید دانست که متغیرهای زیادی در مسئله استرس دخالت دارد. یکی از آنها ازدحام و بالا بودن جمعیت است. به طور طبیعی هر چه در یک شهر جمعیت بیشتر باشد، حاشیه نشینی، بیکاری، جرم و جنایت ممکن است بالاتر رود. اما این فقط یک متغیر است. در برنامه ریزی های شهری و روستایی باید به همه عوامل توجه کرد.



باید انسان ها را در برابر استرس تجهیز کرد


دکتر تقی ابوطالبی احمدی نیز درباره دلیل نامگذاری قرن ۲۱ به قرن استرس به تهران امروز می گوید: از آنجایی که قرن ۲۱ را قرن استرس نام نهاده اند ما باید دنبال دلایل و عوامل ایجاد استرس بگردیم. استرس یعنی فشار و تنیدگی به لحاظ آثار جسمی و روانی که بر انسان می گذارد. جلوه استرس اضطراب است. عوامل ایجاد استرس در زندگی شهری و در جوامع مختلف متفاوت است. استرس خاص انسان نیست. سایر موجودات نیز استرس دارند. وقتی پرنده ای مورد شکار است مورد استرس قرار می گیرد و باعث می شود که خود را از خطر دور کرده و به قول معروف پا به فرار بگذارد. شیوه مواجه انسان با مسائل استرس زا با موجودات دیگر متفاوت است. استرس اندک موجب نجات جان، دوری از خطر، حفظ موقعیت، دسترسی به اهداف در موقعیت های مختلف و... خواهد شد. معلم اگر کمی استرس نداشته باشد طراحی برای تدریس خود نخواهد داشت، کارمند اگر استرس معقولی نداشته باشد سروقت سرکار خود آماده نمی شود، دانش آموز با استرس است که خود را برای امتحانات آماده می کند و... استرس اندک در زندگی انسانی طبیعی و لازم است.


این روانشناس و مشاور خانواده با اشاره به اینکه استرس بحث قرن کنونی نیست می افزاید: استرس معقول همواره همزاد بشر بوده و خواهد بود که موجب اندیشه، تدبیر، حرکت، پیدا کردن راه حل برای مشکلات، جست و خیز و معنا بخش زندگی است. آنجایی استرس بیمارگونه می شود که فشار و تنش های درونی باعث عدم عملکرد درست مغز و جسم می شود. در این شرایط فکر درست کار نمی کند و جسم تعادل خود را از دست می دهد و در سایه این فشارها به مانند اضطراب، پریدن رنگ صورت، پرش های عضلانی، تپش قلب، تعریق، کاستی توجه و میزان درک جلوه می کند.


به گفته این عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان، عوامل استرس زا در جوامع انسانی بیشتر از گذشته شده است. زندگی ماشینی، حدود انتظارات نامعقولی که در خانواده هاست، اصل شدن فرعیات و فراموش شدن اصول و اساس ها، هزینه کردهای زیاد، چشم و هم چشمی ها، هزینه های بالای زندگی، نابسامانی اقتصادی در جامعه که مدیریت آن سخت باشد، آلودگی صوتی و هوا، آلودگی از امواجی که از وسایل ارتباطی و رسانه ای منعکس می شود، نیازمندی های کاذبی که در زندگی شهری مطرح می شود و برای برآورد آن جست و خیز اضافه می کند به همین دلیل باید بیشتر کار کنند و حضورشان در خانه کمرنگ می شود، عدم تفاهمات، عدم درک متقابل در خانواده، بی توجهی به حریم و حرمت یکدیگر، عدم تعریف درست جایگاه افراد خانواده (جایگاه پدر و مادر، زن و مرد و فرزندان) فرزند یا مرد یا زن سالاری به جای شایسته سالاری، کمرنگ شدن باورهای دینی، کم اتکایی، دین باوری ضعیف، عدم خودباوری، نداشتن تکیه گاه روانی و... عوامل استرس زا هستند.


دکتر تقی ابوطالبی احمدی با تاکید بر اینکه نمی توان جلوی پیشرفت علم و تکنولوژی را گرفت ادامه می دهد: در تکنیک و روش های اصولی مواجهه با عوامل تنش زای محیطی مطرح نیست. عوامل استرس زا ناشی از زندگی ماشینی فراوان شد اما به اندازه ایجاد عوامل استرس راهکارها، روش ها، تکنیک های مدیریت آنها را نداریم. تکنولوژی به خدمت بشر آمده است. ما نمی توانیم جلوی رشد تکنولوژی و صنعت را بگیریم ولی باید بشر را تجهیز کنیم تا بتواند در برابر آسیب های زندگی صنعتی دوام بیاورد. بهترین راه حل در کنترل یا مدیریت استرس آماده کردن انسان در برابر آنهاست. در سطح اولیه یا پیشگیری با آموزش می توان انسان را توانمند کنیم. اگر بشر تجهیز باشد می تواند خود و زندگی را در برابر عوامل آسیب زا مهار کند تا صدمه کمتری ببیند.