به طورکلی دو نوع تنبیه کننده وجود دارند: در نوع اول که تحت عنوان تنبیه مثبت از آن یاد می شود، چیزی(رویداد آزارنده) به موقعیت اضافه می شود. مثلا اگر پیاده روی در پارک منجر به زمین خوردن فرد شود و احتمال پیاده روی در آن پارک به این دلیل کاهش یابد، آنگاه می گوییم که پیاده روی در پارک تنبیه شده است.
تقویت برای بقای ما فرآیندی ضروریست و ما باید یاد بگیریم کارهایی را که در گذشته برایمان منجر به غذا، آب، پناهگاه، تولیدمثل و ... می شده اند و امروزه در کیفیت زندگی خوب ضروری هستند انجام بدهیم؛ به همین نسبت ما باید یاد بگیریم کارهایی که برای ما و بهزیستی مان تهدیدآمیز بوده و هستند را انجام ندهیم. تنبیه فرآیندی است که می تواند در مواقع ضرور برای این مهم به کمک ما بیاید.
تنبیه و انواع آن
تنبیه عبارتست از کاهش در نیرومندی رفتار درنتیجه ی پیامدهای آن رفتار.
یک تجربه باید سه مشخصه داشته باشد تا به عنوان تنبیه توصیف شود: 1. رفتار باید پیامدی داشته باشد؛
2. نیرومندی رفتار باید کاهش داشته باشد(مثلا کمتر رخ بدهد)؛ و 3. کاهش نیرومندی رفتار باید درنتیجه ی پیامد باشد.
تنبیه کننده ها رویدادهای آزارنده ای هستند که اگر ما فرصت پیدا کنیم از آنها اجتناب یا فرار می کنیم.
نکته مهم این است که مشابه با تقویت کننده ها، تنبیه کننده ها نیز با تاثیراتشان بر رفتار تعریف می شوند؛ اگر رویدادی نتواند رفتاری را که آن رویداد پس از آن آمده کاهش دهد، آن رویداد تنبیه کننده محسوب نمی شود.
انواع تنبیه
به طورکلی دو نوع تنبیه کننده وجود دارند: در نوع اول که تحت عنوان تنبیه مثبت از آن یاد می شود، چیزی(رویداد آزارنده) به موقعیت اضافه می شود. مثلا اگر پیاده روی در پارک منجر به زمین خوردن فرد شود و احتمال پیاده روی در آن پارک به این دلیل کاهش یابد، آنگاه می گوییم که پیاده روی در پارک تنبیه شده است.
در نوع دوم که تحت عنوان تنبیه منفی یاد می شود، چیزی(رویداد مثبت و مطلوب) از موقعیت حذف می شود. به طور مثال پرداخت جریمه به خاطر سرعت زیاد که منجر به این می شود که فرد آهسته تر رانندگی کند.
متغیرهای موثر بر تنبیه
اثربخشی تنبیه بستگی به تعامل پیچیده بسیاری از متغیرها دارد که در ذیل به آنها اشاره می شود:
الف- وابستگی: میزانی که یک تنبیه کننده رفتاری را تضعیف می کند، با میزان وابستگی رویداد تنبیه کننده به آن رفتار تغییر می کند. یعنی زمانی که یک وابستگی آشکار بین انجام یک رفتار با دریافت تنبیه وجود داشته باشد، احتمال اثربخشی تنبیه بیشتر است.
ب- مجاورت: فاصله زمانی بین یک رفتار با پیامد تنبیه کننده، تاثیری قوی بر یادگیری دارد. تاخیر بیشتر مصادف است با یادگیری کندتر. شاید علت اینکه تاخیر سبب کاهش اثربخشی تنبیه می شود این است که در وقفه زمانی ایجاد شده بین رفتار و تنبیه، رفتارهای دیگری رخ می دهند و این رفتارها به عوض رفتار موردنظر متوقف می شوند.
پ- شدت تنبیه کننده: شدت تنبیه کننده عاملی مهم در اثربخشی آن بر رفتار است. شاید علت اینکه ثرندایک و اسکینر نتیجه گیری کردند که تنبیه موجب کاهش رفتار نمیشود این است که آنها از تنبیه کننده های ملایمی استفاده کردند. اما پژوهشهای تازه نشان داده اند که شدت بیشتر محرک تنبیه کننده مصادف است با کاهش بیشتر پاسخهای تنبیه شده.
ت- سطح اولیه(مقدماتی) تنبیه
گاهی افراد برای تنبیه کردن ابتدا از سطوح پایینتری(تنبیه کننده های ضعیف تری) شروع می کنند و در صورتی که این تنبیه کننده ها اثر نکرد، شدت تنبیه کننده را به تدریج بالا می برند. از آنجا که در طی مدتی که شدت تنبیه کننده افزایش پیدا میکند، رفتار فرد حفظ می شود، بنابراین این کار چندان مناسب نیست و بهتر است که از همان ابتدا شدتی مناسب برای تنبیه انتخاب شود و عملی گردد.
البته چون ما شدت مناسب را ممکن است درست تشخیص ندهیم این کار ممکن است عواقبی نامطلوب به همراه داشته باشد.
ث- تقویت رفتار تنبیه شده
اگر رفتار تنبیه شده تولید تقویت کند، ممکن است تنبیه اثربخش نباشد. مثلا کارمندی که کار را ترک کرده، ممکن است به این دلیل تنبیه برایش اثربخش نباشد که بیرون از محیط کار تقویت کننده های بیشتری برایش موجودند.
ج- منابع جایگزین برای دریافت تقویت
عامل دیگر در اثربخشی تنبیه، میزان در دسترس بودن راههای جایگزین برای به دست آوردن تقویت است.
به طور مثال کودکی که از طریق سروصدا کردن جلب توجه می کند و والدینش او را تنبیه می کنند، احتمالا در صورتی که بتواند توجه والدینش را به طرق درستی کسب کند دست به آن کارها خواهد زد و دیگر اصلا نیازی به تنبیه نیست.
چ- میزان محرومیت
میزان محرومیت ارگانیزم در اثربخشی تنبیه اهمیت دارد. مثلا موشی که با فشار دادن اهرم، هم شوک دریافت می کند و هم غذا، اگر بسیار گرسنه باشد به طور باثباتی اهر را فشار می دهد تا غذا دریافت کند، اما احتمال کمی دارد که زمانی که گرسنه نیست این کار را انجام دهد.
نظریه های تنبیه
نظریه های اولیه تنبیه(استیس، گاتری، اسکینر) بیان کردند که توقف پاسخ به دلیل اثرات مخل کننده متغیر آزارنده است. مثلا اسکینر می گفت که رفتار تنبیه شده موقتا توسط یک واکنش هیجانی واپس زده می شود. پژوهش ها این تبیین را با تولید دو یافته کلیدی زیرسوال برده اند: نخست اینکه همانطور که دیدیم اثرات تنبیه ،آن گونه که اسکینر فکر می کرد، موقتی و زودگذر نیستند(در صورتی که رویدادهای آزارنده با شدت کافی مورد استفاده قرار گیرند)؛ دوم اینکه تنبیه اثر بازدارندگی بیشتری بر رفتار دارد تا تحریک آزارنده ای که از رفتار مستقل است. بنابراین امروزه دو دسته نظریه برای تبیین تنبیه وجود دارند: نظریه دومرحله ای و نظریه یک مرحله ای.
نظریه دو مرحله ای(دو عاملی):
نظریه دومرحله ای بیان می کند که تنبیه شامل هر دو نوع شرطی شدن پاولفی و کنشگر می شود.
این نظریه برای تنبیه به کارگرفته شده است، تقریبا به همان طریقی که برای اجتناب به کارگرفته شده بود.
اگر موشی اهرمی را فشار دهد و شوک دریافت کند، اهرم با شوک تداعی می شود. سپس از طریق شرطی شدن پاولفی، اهرم یک cs برای رفتار همسانی که با شوک برانگیخته شده(یعنی ترس) می شود. اگر شوک آزارنده باشد، آنگاه اهرم نیز آزارنده خواهد بود و موش احتمالا با دور شدن از اهرم از آن فرار می کند. دور شدن از اهرم با کاهش دادن ترس تقویت می شود. البته دور شدن از اهرم نرخ فشار دادن اهرم را کاهش می دهد.
منتقدین نظریه دومرحله ای بیان می کنند که برطبق این نظریه، پیش بینی می شود که تنبیه پاسخدهی را به نسبت مجاورت(نزدیکی) با رفتار تنبیه شده کاهش می دهد. موشی که اهرم را فشار داده و شوک دریافت کرده، کمتر تمایل دارد که اهرم را فشار دهد تا اینکه آن را لمس کند؛ به همین منوال کمتر مایل است اهرم را لمس کند تا نزدیک آن بماند و الی آخر. اما احتمالا اینگونه نیست و پژوهش ها این فرض را تایید نمی کنند.
نظریه یک مرحله ای
نظریه یک مرحله ای تنبیه، مشابه با نظریه یک مرحله ای اجتناب، بیان می کند که تنها یک فرآیند یعنی یادگیری کنشگر در تنبیه دخیل است.
این نظریه بیان می کند که تنبیه رفتار را تضعیف می کند، همانگونه که تقویت رفتار را قوی می کند. این ایده به نظر اولیه ثرندایک(1911) برمی گردد که می گفت تنبیه نقطه مقابل تقویت است. البته خود ثرندایک بعدها این ایده را رد کرد. شواهدی در تایید نظریه یک مرحله وجود دارند. همانطور که می دانید، اصل پریماک بیان می کند که رفتار با احتمال بیشتر، رفتار با احتمال کمتر را تقویت می کند. اگر نظریه یک مرحله ای درست باشد، آنگاه قانونی مخالف جهت قانون تقویت پریماک می تواند برای تنبیه به کار رود: رفتار با احتمال کمتر باید بتواند رفتار با احتمال بیشتر را تنبیه کند. نظریه پردازان یک مرحله ای می گویند که ثرندایک در ابتدا درست می گفت که تقویت و تنبیه اثرات متفاوت و معکوسی بر رفتار دارند.
البته این بدان معنا نیست که این دو روشهای مطلوب هم ارز و یکسانی برای تغییر رفتار هستند. در قسمت بعد مشکلات و مسائل ناشی از به کار بردن تنبیه را مورد بررسی قرار می دهیم.
مشکلات و مسائل ناشی از کاربرد تنبیه
تنبیه به چند دلیل توسط افراد به کار برده می شود. نخست اینکه تنبیه کردن برای خود ما تقویت کننده است. دوم اینکه تنبیه بسیار سریع عمل می کند. سوم اینکه تنبیه، درصورتی که درست به کاربرده شود، می تواند رفتاری را برای همیشه متوقف کند و سرانجام اینکه نشان داده شده که تنبیه اصولی و درست، در برخی مواقع، آثار ضمنی مثبتی هم به جا می گذارد. اما مسائل و مشکلات بالقوه ای در رابطه با تنبیه مطرح هستند که قبل از استفاده از تنبیه باید آنها را بدانیم. این مسائل که بیشتر با تنبیه جسمانی و فیزیکی همراهند عبارتند از:
الف- گریز: فرد تنبیه شده به طرق مختلفی از عامل تنبیه کننده فرار می کند؛ گاه از طریق فریب دادن یا دروغگویی، گاه عذرخواهی، تملق کردن، گریستن و اظهار ندامت و در بدترین شکل از طریق خودکشی. بنا به اظهارات سیدمن(1989) زندانیان تحت شکنجه گاهی اوقات برای فرار از درد، خودکشی می کنند.
ب- پرخاشگری: یکی از راههای جایگزین برای فرار، این است که به فرد تنبیه کننده حمله ور شویم. به طور مثال ما از منتقدان خو نقد می کنیم. راههای پرخاشگری متفاوتند؛ گاه مستقیما به فرد تنبیه کننده حمله می کنیم، گاه فرد دیگری رو مورد آسیب قرار می دهیم. مثلا در خانواده ممکن است شوهر پرخاشگری خود را که ناشی از دعوا با رئیسش است به همسرش انتقال دهد، همسرش هم به فرزندش، فرزندش هم به حیوان خانگی اش!
پ- دلسردی(بی تفاوتی): سومین مساله، به خصوص زمانی که گریز و پرخاشگری ممکن نیست، توقف کلی در رفتار است. مثلا وقتی معلمی برای سوال دانش آموزی او را احمق خطاب کند، ممکن است نه تنها رفتار سوال پرسیدن بلکه سایر فعالیتهای کلاسی کودک نیز متوقف شود(مشابه با درماندگی آموخته شده).
ت- تجاوز: تنبیه بدنی می تواند منجر به صدمات زیادی چون شکستگی دست یا پا،پارگی رگ، آسیب مغزی و حتی مرگ شود.
ث: تقلید رفتار تنبیه کننده: تنبیه فرآیندی مسری است.
آیا کاربرد تنبیه مناسب است؟
پژوهش ها نشان داده اند که اگر تنبیه به صورت مناسب به کاربرده شود، اثرات مفید و حتی اثرات جانبی خوبی دارد؛ اما با توجه به برخی مشکلات که به آنها اشاره شد(خصوصا در تنبیه جسمانی)، متخصصان توصیه می کنند که ابتدا سایر شیوه های تربیتی به کار برده شوند.
شیوه های جایگزین تنبیه:
الف- جلوگیری از پاسخ: تغییردادن محیط به گونه ای که امکان رفتار نامطلوب وجود نداشته باشد.
ب- خاموشی: منابع تقویتی را باید شناسایی و حذف کرد.
پ- ترکیب خاموشی با تقویت: این روش شامل چند خرده روش شامل تقویت تفکیکی رفتارهای با نرخ کم، تقویت تفکیکی رفتارهای ناهمساز، و تقویت رفتارهایی که در یک بازه زمانی رخ نمی دهند می باشد
نظرت چیه؟
